حاج شیخ عباس قمی
زندگینامه شیخ عباس قمی
شیخ عباس قمی معروف به محدث قمی از محدثان شیعی پرکار قرن چهاردهم هجری است . وی در سال ۱۲۹۴ ه.ق (۱۲۵۴ ه.ش) در قم متولد شد. در سن بیست و دو سالگی به نجف رفت و شش سال آنجا ماند. پس از آن دوباره به ایران برگشت و تا آخر عمر، یعنی تا شصت و پنج سالگی در قم درس خواند و درس داد. پدرش محمدرضا، کاسبی متدین و آگاه به احکام دین مبین اسلام بود چنانکه مردم برای آگاهی از فروع فقهی و وظایف مذهبی خویش به ایشان رجوع می کردند .
شیخ عباس قمی پس از فراگیری بخشی از علوم دینی مقدمات و سطح در نزد علمای عصر خویش، در حوزه علمیه قم سرانجام در سال ۱۳۱۶ ه.ق برای تکمیل تحصیلات در سطوح عالی فقه و اصول به حوزه علمیه نجف رهسپار شد و چون در علوم نقلی بویژه حدیث استعداد درخشانی داشت از فقیه و محدث‌بزرگ آن عصر حسین بن محمدتقی طبرسی معروف به محدث نوری بیشتر کسب فیض کرد. وی در سال ۱۳۱۸ ه.ق به سوی خانه خدا و زیارت مشاهد مشرفه بار سفر بست و سپس به سوی وطن خویش قم مراجعت کرد، اما پس از دیدار با والدین و خویشان دوباره رهسپار نجف اشرف و مجلس محدث نوری شد. محدث نوری در سال ۱۳۲۰ ه.ق درگذشت. محدث قمی نیز پس از درگذشت استادش، حدود ۲ سال در شهر نجف ماندگار شد و از خرمن معارف دینی خوشه‌ها چید.
شیخ عباس قمی پس از فراگیری بخشی از علوم دینی مقدمات و سطح در نزد علمای عصر خویش، در حوزه علمیه قم سرانجام در سال ۱۳۱۶ ه.ق برای تکمیل تحصیلات در سطوح عالی فقه و اصول به حوزه علمیه نجف رهسپار شد و چون در علوم نقلی بویژه حدیث استعداد درخشانی داشت از فقیه و محدث‌بزرگ آن عصر حسین بن محمدتقی طبرسی معروف به محدث نوری بیشتر کسب فیض کرد. وی در سال ۱۳۱۸ ه.ق به سوی خانه خدا و زیارت مشاهد مشرفه بار سفر بست و سپس به سوی وطن خویش قم مراجعت کرد، اما پس از دیدار با والدین و خویشان دوباره رهسپار نجف اشرف و مجلس محدث نوری شد. محدث نوری در سال ۱۳۲۰ ه.ق درگذشت. محدث قمی نیز پس از درگذشت استادش، حدود ۲ سال در شهر نجف ماندگار شد و از خرمن معارف دینی خوشه‌ها چید.
محدث قمی (شیخ عباس قمی) جانب مشروعه‌طلبان را گرفت و با انقلاب مشروطه میانه ای نداشت. در مورد شیخ فضل‌الله نوری گفته است: خاتمه کار شیخ به شهادت گذشت. در ۱۳ ماه حرام از سال ۱۳۲۷ او رابه دار آویخته و به قتل رساندند. سال رحلتش به حروف ابجد مطابق با «الشهید فضل الله » است. در غم فقدانش، قلوب مؤمنین را اندوهی بزرگ فراگرفت. لکن قتل شخصیتی که در حال دفاع از حریم دین، اطاعت پروردگار، و پیمودن راه ستم ناپذیران ظلم ستیز و بلند همّتان تعالی جو و وارسته، به شهادت رسد اندوهی ندارد، بلکه بایستی از مرگ آن کس متأسّف بود که بصیرتش در زندگی کم، و نامش نیز پس از مرگ فراموش می شود! (منبع: فوائدالرضویه، حاج شیخ عباس قمی، ۳۵۱)
در سال ۱۳۴۰ ه.ق (۱۳۰۰ ه.ش) یعنی یک سال پس از تصرف تهران توسط رضاخان پهلوی، مرحوم شیخ عباس قمی به دعوت آیه الله شیخ عبدالکریم حایری یزدی – که به خواهش علمای عصر خویش برای تجدید مرکزیت حوزه علمیه قم، در این شهر ماندگار شده بود – برای تدریس به حوزه علمیه کهن قم فراخوانده شد و در همین ایام یعنی سال ۱۳۴۴ ه.ق، مهمترین کتاب حدیثی ایشان یعنی سفینه البحار و مدینه الحکم و الاثار – که فهرست موضوعی تفصیلی برای احادیث کتاب عظیم و بیش از صد جلدی بحار الانوار تالیف علامه مجلسی است – پس از سالها تلاش شبانه روزی مولف در دسترس علاقمندان قرار گرفت و به این ترتیب می توان گفت او به کتاب عظیم بحار الانوار حیات مجدد بخشید و مبلغان را در دفاع از اسلام به سلاحی کاری مجهز نمود. شیخ عباس قمی در این کتاب علاوه بر فهرست احادیث و آیات قرآن، گاه به بیان مطالب مهم و تحقیقات ژرفی نیز اهتمام ورزیده و علاوه بر این شرح حال مختصری از مشاهیر و بزرگان علمای شیعه و سنی و حتی برخی از شعرا و ادیبان را نیز ضمیمه کرده است. اما البته مزیت اساسی این کتاب آن است که مولف، همه آداب ظاهری و باطنی نقل حدیث را از قبیل پاکیزیگی ظاهر و باطن و خلوص نیت و پرهیز از اغراض مادی رعایت نموده است
و زندگی‌اش را وقف اسلام کرد؛ تا آن جا که روزانه افزون از ۱۷ ساعت مطالعه می‌کرد و می‌نوشت وی حماسه‌ای در عرصه‌ی احیای اندیشة شیعی آفرید. وی با رجوع به منابع و مأخذ معتبر اسلامی که در صلاحیت و توانمندی علمی و عملی او بود، به تدوین تاریخ اسلام با نام «منتهی‌الآمال» همت گماشت که یک دوره تاریخ تحلیلی و مستند است. دیگر کتاب ارزنده وی «پیرامون نهضت امام حسین (ع) و وقایع کربلا» نام دارد.
شیخ عباس قمی در دورانی که معنویت و حقیقت دین مورد هجوم بود به تدوین، تنظیم و ارایه کتاب دعایی با نام «مفاتیح‌الجنان» شامل یکدوره اعمال واجب و مستحب در طول سال، همت گماشت. پس از رسالات سید بن طاوس و .. علامه مجلسی، کاری بدین عظمت و کامل در عالم شیعه نبود. این کتاب در تمام خانه‌ها و اماکن مقدسه به عنوان رساله‌ای در باب «سیر و سلوک» علمی و عملی برای مشتاقان عرفان عملی در آمد که هر روز بر اهمیت و ضرورت آن افزوده می‌شود.
شیخ عباس قمی ۸ جلد کتاب با عنوان “مستدرک بحارالانوار ” برای متخصصان حدیث تدوین کرد که در حوزه‌های علمیه دستمایه‌ای برای عالمان دینی است. از دیگر آثار شیخ عباس قمی می‌توان به تخلیص “معراج‌السعاده ” اثر ملا احمد نراقی، تدوین یکصد کلام از سخنان امام علی (ع)، نگارش “منازل الآخرت ” به عنوان توشه‌ی راهیان ابدیت و شناخت منازل موت، قبر، سئوال و جواب و عالم برزخ، اشاره کرد.
آنچه در اعمال شیخ مهم است این است که وی بدون آن که وارد جدال مکتبی، درگیری و یا رویارویی با مهاجمان و معاندان دینی شود، با تبیین و تدوین معارف اسلامی، سدی، محکم در برابر سیل بنیان کن بی‌دینی در ذیل عناوین مختلف شد. شاید بتوان سه مشخصه برای شیخ عباس قمی بر شمرد:
۱ـ عارف و اهل معرفت؛
۲ـ زاهد و بدور از مقام، شهرت و ثروت؛
۳ـ عالم و عامل، محقق و پژوهشگر و در نهایت مترجم و مؤلف .
مرحوم حاج شیخ عباس قمی پس از ورود به حوزه علمیه نجف، در حلقه اساتید و بزرگان آن دوره شرکت جست. اما علاقه وی به علم حدیث باعث شد که به محدث عالی مقام و علامه بزرگوار محضر پر فیض آن عالم ربانی را برگزیند. شیخ عباس قمی، معروف به محدث قمی، تحت تأثیر ملکات فاضله و صفات برجسته و علم سرشار استادش حاجی نوری، و نیز شایستگی ذاتی و آمادگی بالای خود، به مقامات چشمگیری از علم و عمل رسید. شیخ به مدت چهار سال از محضر این استاد عالی قدر بهره گرفت.
اخلاص شیخ عباس قمی :
در یکی از ماه‌های رمضان با چند تن از رفقاء از ایشان (محدث قمی) خواهش کردیم که در مسجد گوهرشاد اقامه‌ی جماعت را بر معتقدان و علاقه‌مندان، منت نهد، با اصرار و ابرام این خواهش پذیرفته شد و چند روز نماز ظهر و عصر در یکی از شبستان‌های آنجا اقامه شد و بر جمعیت این جماعت روز به روز می‌افزود هنوز به ده نرسیده بود، که اشخاص زیادی، اطلاع یافتند و جمعیت فوق العاده شد؛ یک روز پس از اتمام نماز ظهر به من که نزدیک ایشان بودم، گفتند: من امروز نمی‌توانم نماز عصر بخوانم رفتند و دیگر آن سال را برای نماز جماعت نیامدند در موقع ملاقات و استفسار از علت ترک نماز جماعت گفتند: حقیقت این است که در رکوعِ رکعت چهارم، متوجه شدم که صدای اقتداکنندگان که پُشت سر من می‌گویند «یا الله یا الله ان الله مع الصابرین» از محلی بسیار دور به گوش می‌رسید، این توجه که مرا به زیادتی جمعیت متوجه کرد، در من شادی و فرحی تولید کرد و خلاصه خوشم آمد که جمعیت این اندازه زیاد است، بنابراین من برای امامت، اهلیت ندارم. ( فوائد الرضویّه، ج۱، مقدمه محمود شهابی ) .
مرحوم حاج شیخ عباس قمی با آن اخلاص و صفای باطن، بیانی شیوا و نافذ داشت؛ به طوری که اثر صحبتهای ایشان در رفتار و کردار شنوندگان کاملاً مشهود بود. یکی از اساتید دانشگاه در زمینه تأثیر کلام حاج شیخ مینویسد: “مرحوم حاج شیخ عباس قمی، بیمبالغه، خود چنان بود که برای دیگران میخواست و چنان عمل می‌کرد که به دیگران تعلیم میداد سخنان و مواعظ او چون از دل خارج میشد و با عمل توأم بود، لاجرم بر دل مینشست و شنونده را به عمل وا میداشت. هر کس او را با آن حال صفا و خلوص میدید، عالم بود یا جاهل، عارف بود یا عامی، بازاری بود یا اداری، فقیر بود یا غنی، وقتی سخنان سر تا پا حقیقت را از او میشنید، بیاختیار انقلابی در حال وی پدید آمد و تحت تأثیر بیانات صادقانه و نصایح مشفقانه او واقع میشد و به فکر اصلاح حال خویش میافتاد. “
(ایکنا)، به مناسبت هفتادمین ساگرد وفات حاج شیخ عباس قمی کنگره بزرگداشتی در شهر قم برگزار شد و خبرگزاری قرآنی در همین راستا با برگزاری شش نشست تخصصی به تبیین و بررسی ابعاد علمی و جایگاه شخصیتی این محدث نامی پرداخت که در ادامه به بررسی موضوعات مطرح در این نشست‌ها می‌پردازیم.
نشست «تاریخ و سیره نویسی در آثار محدث قمی»
از حاج شیخ عباش قمی جدای از آثار باارزش که از ایشان به جا مانده از جمله «مفاتیح‌الجنان»، «الفواعد الرضویة» و ...، کتاب «سفینة البحار» اثری است که نمونه آن کم است. ایشان 20 سال از عمر خود را برای نوشتن کتاب «سفینة البحار» گذاشته و فهرستی دقیق از کتاب بحار الانوار مرحوم مجلسی نوشته که در نوع خود بی‌نظیر است.
ایشان فردی اخلاقی با حسن خلقی مثال‌زدنی بود و همچنین بسیار پرکار و در عین حال دقیق بود. شیخ عباس بسیار ساد‌ه‌زیست و در زندگی از زهد و تقوای بالایی برخوردار بود. شیخ عباس فرد متواضع بود و اخلاق نیکویی داشت و در مورد تواضع ایشان همین نکته کافی است که ایشان از گفتن این مسئله به پدرش که کتاب «منازل‌الاخرة» از ایشان است خوداری می‌کند، با وجود این که پدر ایشان از این کتاب تعریف و تمجید بسیاری می‌کند.
از نکات قابل توجه در مورد شخصیت ایشان تکریم و احترام به سادات بود که در جای خود داده خواهد شد. قلم ایشان هم در زبان فارسی و در زبان عربی بی‌نظیر است و این نشان از تلاش و همت بالای ایشان است. در خصوص تاریخ‌نویسی ایشان می‌توان گفت که روش شیخ عباس در تاریخ‌نویسی نقلی بوده و در عین این که مسائلی تاریخی را نقل می‌کند، اما مورخ صرف نیست؛ بلکه در تاریخ‌نویسی رویکردی اخلاقی دارد.
شیخ عباس قمی حتی در تاریخ‌نویسی دنبال اخلاق بود و پی‌گیر مسائل فرهنگی بوده و از دروغ‌گویی پرهیز می‌کرد. ایشان در بیان مسائل تاریخی به جایگاه ائمه(ع) توجه خاصی داشت و نقل تاریخ را برای معرفی ائمه(ع) می‌دانست که نمونه بارز آن «منتهی الامال» است که به معرفی معصومین(ع) می‌پردازد.
در کنار تاریخ‌نویسی باید به مباحث رجال، تراجم و انساب و تذکره‌نویسی هم پرداخته شود؛ چون هر کدام از این‌ها شقوقی از تاریخ‌نویسی هستند. شیخ عباس هم در حوزه تراجم و هم انساب و هم رجال آثار بسیار ذی‌قیمتی را دارا است که در خصوص هر کدام می‌توان گفت که بسیار بی‌نظیرند. سیره‌نویسی به دو معنا به کار می‌رود که امروز به معنای متد و روش زندگی ائمه(ع) و پیامبر(ص) است.
در گذشته سیره‌نویسی به معنای سِیرِ زندگی بود که شیخ عباس از هر دو معنا به این موضوع می‌پردازد. ایشان در کتاب «سفینة البحار» که یک فهرست برای کتاب بزرگ بحارالانوار است، به تاریخ و سیره‌نویسی هم توجه داشته است؛ مثلا در مورد سلمان فارسی مطالب دقیق و ذی‌قیمتی را بیان می‌کند.
ایشان در نقل قول‌ها امانت‌دار بود و این در حالی است که علمای هم‌عصر ایشان منابع استفاده شده در آثار خودشان را بیان نمی‌کردند؛ اما محدث قمی با توجه به این که همیشه به منابع دست اول مراجعه می‌کرد، منابع استفاده شده را در آثار خود بیان می‌کرد.
در نشست «زندگینامه و سیره علمی و عملی محدث قمی» با اشاره به ابعاد مهجور مانده شخصیت شیخ عباس قمی، نکات زیر به دست آمد. برای نمونه بعضی‌ها به این بهانه که محدث قمی شخصی بوده که کتاب دعا نوشته است و افراد زیادی هم کتاب دعا نوشته‌اند، به مقام وی بی‌توجهی می‌کنند؛ اما از این بهانه که بگذریم، بی‌توجهی جامعه علمی به محدث قمی به هیچ‌وجه توجیه‌پذیر نیست.
محدث قمی، منشور چند وجهی است که در هر عرصه‌ای سخن تازه‌ای دارد.
شیخ عباس قمی که بیشتر بزرگان و اهل نظر او را با عنوان «محدث قمی» یاد می‌کنند. جامعیتی داشت که زیبنده عنوان «علامه» است و این عنوان را بزرگانی که خود، عنوان علامه داشته‌اند، درباره شیخ عباس قمی به کار بردند که شیخ آقا بزرگ تهرانی از آن جمله است.
شیخ آقابزرگ تهرانی که به «علامه تهرانی» مشهور است، از هم‌درسان محدث قمی بود و صفت «علامه» را برای او به کار می‌برد. لقب «علامه» را بزرگان معمولا برای استثنائاتی از علما به کار می‌برند. محدث قمی ضمن جامعیتی که داشت، دارای عمق زیادی بود و آثار ایشان این مطلب را نشان می‌دهد.
مراجعه کامل به آثار ایشان و مطالعه عمیق تمام آنها یک عمر می‌طلبد. این‌ها همه نشانه این است که محدث قمی با این‌که امکانات اندکی که در آن زمان در اختیار داشته، ولی توانسته در علوم مختلف تألیفات داشته باشد و جامعیتی کسب کند.
جمع‌آوری، ارزیابی و نقادی مطالب گذشتگان یکی از کارهای مهم محدث قمی است؛ لذا ما با یک عالم جامع‌الاطراف روبرو هستیم و هر قدر که از این‌گونه برنامه‌ها و بزرگداشت‌ها برای او برپا کنیم، نمی‌توانیم حقی را که او بر گردن ما دارد، ادا کنیم. دلیل این مطلب هم آن است که برای بزرگداشت مقام علمی شیخ عباس قمی باید کارها به صورت تخصصی و تقسیم‌بندی شده در علوم و حیطه‌های مختلف پیش برود و در هر بخش باید به جنبه‌ای از شخصیت و آثار این عالم گرانقدر بپردازیم، البته در عین حال نباید از آن نگاه جامع‌نگر غافل شویم.
یادآور می‌شود، مجموعه این نشست‌ها تحت عنوان « شیخ عباس قمی؛ محدث نامی» در شماره 87 آذرماه 1389 از دوهفته نامه رایحه با مدیر مسؤلی عیسی علیزاده منتشر شد
اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید لطفا ابتدا وارد شوید، در غیر این صورت می توانید ثبت نام کنید.