جنگ جهانی اول (با نام‌های جنگ جهانگیر یکم، نخستین جنگ جهانی، جنگ بزرگ و جنگ برای پایان همهٔ جنگ‌ها نیز شناخته می‌شود) یک نبرد جهانی بود که از ماه اوت ۱۹۱۴ تا نوامبر ۱۹۱۸ رخ داد. بدون هیچ زمینهٔ کشمکشی، سربازان بسیاری برای جنگ تجهیز شدند و مناطق بسیاری درگیر جنگ شدند. پیش از این، هیچ وقت تلفات جنگی به این اندازه زیاد نبود. سلاح‌های شیمیایی برای نخستین بار در این جنگ استفاده شدند. برای نخستین بار، به طور انبوه مناطق غیر نظامی از آسمان بمباران شدند و نیز برای نخستین بار در این سده کشتار غیرنظامیان در سطحی گسترده در طول جنگ رخ داد. این جنگ به خاطر شیوهٔ جنگی سنگری نیز معروف است.
جنگ جهانی اول از مهم‌ترین اتفاقات تاریخ بشر است و به طور مستقیم و غیر مستقیم نقش بزرگی در تعیین تاریخ قرن بیستم داشته‌است. این جنگ پایانی بر نظام‌های سلطنت مطلقه در اروپا را به همراه آورد و باعث انقراض چهار امپراتوری امپراطوری اتریش - مجارستان، آلمان و عثمانی و روسیه تزاری و سلسله‌های هوهنزولرن، هابسبورگ، عثمانی و رمانوف شد. همهٔ این امپراتوری‌ها از زمان جنگ‌های صلیبی بر سر قدرت بودند.
اکثر تاریخ‌نویسان معتقدند که عدم موفقیت مذاکرات پس از جنگ و «معاهده ورسای» و تحمیل غرامت‌های بسیار به آلمان و دیگر دول شکست خورده باعث رشد فاشیسم در ایتالیا و نازیسم در آلمان و زمینهٔ آغاز جنگ جهانی دوم شد.
این جنگ همچنین کاتالیزوری برای انقلاب روسیه بود که بعدها جهان را تحت تأثیر قرار داد و از چین تا کوبا انقلاب‌های کمونیستی را دامن زد و از طرفی زمینه‌ساز تبدیل روسیه به یک ابرقدرت جهانی شد و آغاز جنگ سرد با آمریکا را دربر داشت.
در شرق نابودی امپراتوری عثمانی باعث پیدایش دولت جدیدی به نام «ترکیه» شد. در اروپای مرکزی دول جدیدی همچون چکسلواکی و یوگسلاوی زاده شدند و دولت لهستان مجدداً شکل گرفت.
جنگ عظیمی در اروپا بین آلمان، رهبر دول محور، و نیروهای متفقین به رهبری فرانسه و بریتانیا درگرفت. دول محور که عبارت بودند از امپراتوری آلمان به رهبری «قیصر ویلهلم دوم» (۱۹۴۱ - ۱۸۵۹م)، و امپراتوری اتریش - مجارستان بلغارستان و امپراتوری عثمانی نیز به نفع آنها می‌جنگیدند. آلمان تا آن زمان قوی‌ترین قدرت نظامی جنگ محسوب می‌شد.
تا مدت‌ها هیچ یک از دو طرف نتوانستند به پیروزی کامل دست یابند و جنگ تا چهار سال به طول انجامید. پیش از پیروزی متفقین حدود ۱۰ میلیون نفر کشته شدند. پس از پایان این جنگ در سال ۱۹۱۹ و در کنفرانسی در پاریس، «معاهده ورسای» امضا شد و غرامت‌های بسیار سنگینی بر بازندگان جنگ تحمیل شد.
آلمان و تحولات اروپا در آستانه جنگ اروپایی اول
وحدت آلمان در فاصلهٔ سال‌های ۱۸۴۸ تا ۱۸۷۱ صورت پذیرفت و نتیجهٔ جنگ‌هایی بود که ویلهلم یکم پادشاه پروس به تحریک بیسمارک با اتریش و فرانسه به راه انداخت. ویلهلم اول، پس از رسیدن به پادشاهی، بیسمارک را به نخست‌وزیری برگزید. اولین جنگ بین پروس و دانمارک بود که علت آن اختلاف بر سر دوک‌نشین‌های شلسویگ، هلشتاین و لونبورگ بین پادشاه دانمارک و اتحادیهٔ ایالت‌های آلمانی بود. بیسمارک از دولت اتریش دعوت نمود تا با پروس در حل اختلاف بین اتحادیهٔ ایالت‌های آلمانی و دانمارک همراهی کند و از آنجا که هر دو کشور از کریستیان پادشاه دانمارک خواستند از انضمام شلسویگ به خاک خود چشم بپوشد و پادشاه دانمارک به این امر راضی نشد آن دو کشور با ۹۰ هزار سپاه به دانمارک حمله کردند. سپاهیان کریستیان به علت کمی نیروها شکست خوردند و او درخواست صلح نمود و سرانجام به موجب عهدنامه‌ای که در وین منعقد شد دانمارک رسماً از دوک‌نشین‌های سه گانه چشم پوشید. پروس دوک‌نشین لونبورگ را تصرف کرد و اتریش ۱۵ میلیون مارک غرامت از آن دوک‌نشین گرفت و حکومت دو دوک‌نشین دیگر نیز بین دو دولت تقسیم شد.
بیسمارک پس از جنگ دانمارک درصدد بود بین پروس و اتریش نیز جنگی ایجاد کند، ولی برای احتیاط ابتدا با ناپلئون سوم امپراتور فرانسه دوست شد و او را راضی نمود تا در جنگ بین پروس و اتریش بی‌طرف بماند و سپس با ویکتور امانوئل دوم پادشاه ایتالیا بر ضد اتریش معاهده‌ای منعقد ساخت. پس از آن، اتریش را متهم کرد که در حکومت هلشتاین از رعایت منافع مشترک دو دولت خودداری کرده‌است. همچنین موضوع تغییر وضع اتحادیهٔ دولت‌های آلمانی را پیش کشید و مجلس اتحادیهٔ ایالت‌های آلمانی به اتریش اعلان جنگ داد. جنگ سادو که آلمانی‌ها آن را کونیگراتس می‌گویند نتیجهٔ درگیری بین پروس و اتریش را مشخص نمود. بعد از آن دیگر اتریشی‌ها مقاومت جدی نکردند و در فردای جنگ سادو، فرانسو ژوزف درصدد برآمد که با ناپلئون سوم صلح نماید. به موجب معاهدهٔ پراگ، ایالات شلسویک هولشتاین، هانور الکنرال، هس و فرانکفورت ضمیمهٔ پروس گردید و پروس، که تا این زمان دو قطعهٔ جداگانه بود، به یک مملکت تبدیل شد. بعد از این، بیسمارک با ممالک واقع در شمال رودماین در مورد تشکیل یک اتحادیه جدید به مذاکره پرداخت و این هیئت به اسم ممالک مجتمعهٔ آلمان شمالی در ماه آوریل ۱۸۶۷ تشکیل گردید که شامل ۲۲ مملکت یعنی تمام ممالک آلمان به جز آلمان جنوبی (ممالک باویر و ورتامبرگ و گراندوشه باد) می‌شد.
روسیه تزاری پیشنهاد آلمان را رد می کند و آلمان نیز به نوبه خود در روز اول اوت به روسیه اعلان جنگ می دهد.
فرانسه در همان روز اعلام بسیج عمومی می کند و در روز 3 اوت سال 1914 میلادی امپراتور آلمان ، گیوم دوم به فرانسه اعلان جنگ داده و نیروهای ارتش آلمان وارد خاک بلژیک می شوند.
امپراتوری بریتانیا در روز 4 اوت به آلمان اولیتماتوم می دهد که بی طرفی بلژیک را رعایت کند.
آلمان اولتیماتوم بریتانیا را رد کرده و در همان روز بریتانیا به نوبه خود به آلمان اعلان جنگ می دهد.
سپس فرانسه و بریتانیا به ترتیب در روزهای 11 و 12 اوت به امپراتوری اتریش - مجارستان اعلان جنگ می دهند. ظرف 2 هفته آتش جنگ بخش اعظم اروپا را فرا می گیرد.
جنگ جهانی اول ناشی از رقابت هایی بود که از 50 سال پیش از آغاز این جنگ ، قاره اروپا را از هم پاشیده بودند.
رقابت های سرزمینی و استعماری موجب شدند تا کشورهای اروپایی در مقابل یکدیگر صف آرایی کنند.
قتل آرشیدوک فردیناند ولیعهد امپراتوری اتریش - مجارستان و همسرش در شهر سارایوو به دست یک صرب در روز 28 ژوئن سال 1914 میلادی بهانه آغازین جنگ جهانی اول بود.
امپراتوری های اروپای مرکزی ، آلمان ، اتریش - مجارستان و عثمانی به همراه بلغارستان در مقابل امپراتوری روسیه ، امپراتوری بریتانیا و جمهوری فرانسه به همراه ایتالیا قرار می گیرند.
با ورود ژاپن به جنگ و به ویژه ایالات متحده در سال 1917 میلادی جنگ واقعا ابعاد جهانی می یابد.
تصور یک جنگ کوتاه مدت از همان پاییز سال 1914 میلادی با ناکامی تهاجم های بزرگ در جبهه های غربی و شرقی رنگ می بازد.
در مجموع 35 کشور جهان درگیر این جنگ خانمانسوز و بی رحمانه می شوند.
یک جنگ مدرن با استفاده از سلاح های جدید مرگبار ، تاکتیک های نوین جنگی که دادن تلفات در آن برای طرفین اهمیتی نداشت ، بلکه هدف فقط شکست دشمن بود.
به این ترتیب ، در روز 28 ژوییه سال 1914 میلادی با اعلان جنگ امپراتوری اتریش - مجارستان علیه کشور صربستان آتش جنگ بزرگ یا جنگ جهانی اول شعله ور می شود.
ظرف چند روز کشورهای اروپایی با تشکیل دادن اتحادیه هایی در مقابل یکدیگر صف آرایی می کنند.
قاره اروپا به آتش و خون کشیده می شود. دامنه جنگ حتی به مستعمرات به ویژه در آفریقا نیز گسترش می یابد. با ورود ژاپن و آمریکا به صحنه نبرد ، جنگ ابعادی واقعا جهانی پیدا می کند.
پس از 4 سال جنگ بی رحمانه سرانجام در روز 11 نوامبر سال 1918 میلادی با تسلیم آلمان جنگ جهانی اول خاتمه می یابد.
در این جنگ نزدیک به 10 میلیون نفر از جمله غیرنظامیان کشته شده و 20 میلیون نفر مجروح می شوند که با توجه به امکانات آن روزگار اغلب آنها معلول شده بودند. در پایان جنگ نقشه اروپا کاملا دگرگون می شود.
جنگ جهانی اول منجر به نابودی 4 امپراتوری روسیه ، آلمان ، اتریش - مجارستان و عثمانی می گردد و کشورهای جدیدی از بطن امپراتوری های منقرض شده، تاسیس شده و یا دوباره احیا می شوند.
