سید محمد ناظم زاده قمی
آیت الله میرزا محمدحسین نائینی غروی مشهور به علامه نائینی و میرزای نائینی، در سال 1277 هجری قمری در شهر نایین از توابع اصفهان به دنیا آمد. خاندان این فقیه مبارز همگی ازافاضل و روحانیون سرشناس آن دوران به شمار میرفتند. پدر محمدحسین، شیخ‌الاسلام میرزا عبدالرحیم، از خاندان بزرگ منوچهری بود.
تحصیلات و اساتید
علامه نائینی تحصیلات ابتدایی خود را در همان شهر خود آغاز کرد و بعد از مدتی در سن هفده سالگی به اصفهان رهسپار شد و در آن حوزه بزرگ تحصیل علوم دینی را ادامه داد و دروس عالی فقه، اصول، فلسفه و حکمت را از اساتید بزرگ آن دیار آموخت.
این عالم بزرگ بعد از چندین سال کسب علم از محضر عالمان اصفهان در سال 1303 هجری قمری راهی نجف اشرف شد تا از بزرگان آن سامان نیز کسب فیض کند و پس از مدتی نیز به شهر مقدس سامرّا مشرف شد تا از محضر شیرزای بزرگ استفاده کند.
مرحوم نائینی بعد از رحلت میرزای شیرازی در سال 1314 قمری به کربلا رفته و بعد از دو سال باز به نجف اشرف مشرف شد.
نائینی بزرگ، در طول این مدت از اساتید بزرگی در اصفهان و عراق کسب فیض نمود که برخی از آنها عبارتند از:
ابوالمعالی فرزند حاج محمد ابراهیم کلباسی، شیخ محمد باقر ایوانکی، جهانگیر خان قشقایی، سید محمد طباطبایی فشارکی، سید اسماعیل صدر، میرزا محمد حسن شیرازی که در حدود نه سال از دانش سرشار این عالم بزرگ استفاده کرد، آخوند ملّا حسینقلی همدانی، آخوند خراسانی و دیگر بزرگان.
تدریس و شاگردان
علامه نائینی تدریس فقه و اصول را در نجف اشرف از حجره مدرسه شروع کرد. این در حالی بود که مرحوم آخوند خراسانی استاد مسلم حوزه نجف نیز تدریس داشت. از آن جا که درس علامه نائینی از تحقیق و دقت نظر ویژهای برخوردار بود طولی نکشید بسیاری از فاضلان نیز درس تحقیقی و علمی نائینی را پسندیده و و در آن شرکت کردند.
با افزایش شاگردان درس از حجره به مسجد منتقل شد و حوزه درسی علامه نائینی با وسعتی که پیدا کرد پس از حوزه درس آخوند خراسانی مقام اوّل را یافت.
میرزای نائینی برای عموم طلاب دو درس فقه و اصول داشت که دوره درسِ خارج اصولش تقریبا نه سال طول میکشید. به علاوه تدریس مخصوصی برای شاگردان برگزیده خویش داشت که در آن جلسه, مشکلات علمی را طرح و رسیدگی میکرد.
درس مرحوم نائینی از اطلاعات گسترده و مباحث مفید و دسته بندی مناسبی برخوردار بود. همچنین علامه نائینی بسیار محققانه درس را ارائه میداد و مطالب علمی را در چارچوب اصطلاح برهان منطقی و فلسفی و در سطح بالایی مطرح میکرد، به گونهای که برای همه شرکت کنندگان در خور درک و فهم نبوده است. از حوزه درس وی بیشتر کسانی میتوانستهاند بهره برند که اندوخته علمی آنان در سطح عالی باشد و در فقه و اصول صاحب نظر باشند.
قبل از زمان علامه نگاشتن درس استاد در حوزهها رایج نبود و اساتید نسبت به آن توجه نداشتند. اما نائینی به ضبط و نگارش درس و یادداشت برداری از مطالب علمی توجه ویژه داشت. بارها از شاگردان خود میخواست مطالب درس را بدون کم وکاست تقریر کنند از این رو بیشتر شاگردانش مطالب را با دقت هر چه تمام تر مینگاشتند.
اما برخی از شاگردان این استاد مسلم فقه و اصول عبارتند از:
شیخ موسی خوانساری نجفی، شیخ محمد علی کاظمینی خراسانی، محمد تقی آملی، سید ابوالقاسم خوئی، سید مرتضی لنگرودی، آقا سید جمال الدین گلپایگانی، سید صدر الدین جزایری، شیخ حسین حلّی، شیخ ابراهیم کرباسی، میرزا محمد باقر زنجانی، سید حسن بجنوردی ، سید محمد هادی میلانی، سید محسن طباطبایی حکیم، سید محمد حجت کوهکمری، شیخ محمّد رضا طبسی نجفی و دیگر بزرگان.
آثار و نوشتهها
علامه نائینی علاوه بر تواناییهای علمی در ادبیات عرب و فارسی نیز به جد از اساتید بزرگ محسوب میشده است، به گونهای که در درست نویسی در حد وسواس تلاش کرده است و شاید به خاطر همین پرهیز از اشتباه ادبی و سستی در نثر برخی از آثارش را نخواسته به چاپ برسد.
اما برخی از تالیفات این فقیه و اصول بزرگ عبارتند از:
حاشیه بر عروة الوثقی، وسیلة النجاة رساله عملیه به زبان فارسی، تنبیه الامه و تنزیه الملّة که این کتاب را برای روشن کردن مشروع بودن مشروطیت و دفاع از آن در برابر استبدادپیشگان نگاشته است. رسالههای فقهی و اصولی درباره خلل نماز، لباس مشکوک، نفی ضرر، در باب تزاحم، در شرط متأخر، در تعبدی و توصلی، در ترتب، در معانی حرفیه و کتب دیگر.
اخلاق علامه
علامه نائینی همواره به نماز احترام ویژه میگذارد. پیش از اذان به استقبال نماز میشتافت. در نماز از ترس خدا وعذاب الهی ناآرام و بی قرار اشک از گونه هایش جاری می‌شد. هنگامی که به نماز میایستاد بدنش میلرزید و اشکهایش بر محاسنش جاری می‌شد.
مرحوم نائینی از فقیهانی بود که از نیایش نیمه شب حیات معنوی یافته بود. یکی از نزدیکان ایشان میگوید: در این اواخر که ایشان سخت مریض شده بودند در عین حال دو ساعت به اذان صبح بیدار و مشغول نماز و تهجد میشدند و بلند بلند گریه میکردند. در جملهای آیت الله میلانی میفرماید: آیت الله نائینی به من گفت: " نماز شب را شرط اجتهاد نمیدانم ولی بدون دخالت هم نمی دانم!"
یکی از خصوصیات علامه نائینی فروتنی ایشان بود. ایشان نسبت به عالم، جاهل، نیازمند و توانگر برخورد یکسان داشت. در داخل بیت میان خدمتگزار و دیگر افراد فرق نمیگذاشت. آوردهاند که مرحوم آیت اللّه نائینی هرگاه میخواست در حضور جمعی غذا صرف کنند تا هنگامی که خادمش برای صرف غذا نمیآمد، ایشان به غذا دست نمیزدند.
علامه احترام اساتید و بزرگان دانش را پاس میداشت و در برابر آنان برای خویش جایگاهی نمیشناخت.
مرحوم علامه نائینی از جمله فقیهان شیفته مقام ولایت بوده است که در طول عمر پر برکت خویش هیچ گاه از عرض ادب به آستان ملکوتی ائمه(ع) دست برنداشت. چنانچه گفته شده همواره هنگام سحر پیش از آن که درب حرم به روی زایران گشوده شود به شوق زیارت پشت درِ حرم به انتظار مینشسته است.
نائینی و مشروطیت
در سال 1327 قمری، سلطنت استبدادی محمدعلی شاه با به توپ بستن مجلس به پایان عمر خود رسید و مشروطهخواهان پس از فتح تهران حکومت را به دست گرفتند. اما با دخالت اجانب به جای بر سر کار آمدن دانشمندان اسلامی و اجرای احکام دین، فئودالها و غربزدگان و ایادی استکبار رهبری نهضت را بهدست گرفتند و انقلابی را که علما با اهداف بلندی دنبال میکردند از مسیر اصلیاش منحرف ساختند و به جای آنکه دشمنان واقعی مشروطه کیفر کنند، شیخ فضل الله نوری را بر دار کردند.
اکثر علمای بزرگ نجف اشرف به این امید که خواهند توانست به آن نهضت محتوایی اسلامی ببخشند از آن پشتیبانی کردند، از جمله آن بزرگان آخوند خراسانی و علامه محمدحسین نایینی میباشند.
از شخصیت های بارزی که در عصر نهضت مشروطهخواهی توانسته است تصویر روشنی از نظام حکومت مشروطه ارائه دهد آیت الله نایینی بود. ایشان کتاب تنبیه الامه را در انقلاب مشروطه در سال 1327قمری به زبان فارسی نگاشت که از سوی آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی مورد تأیید قرار گرفت. نایینی در این کتاب حاکمیت اسلام را با دلیل و برهان قاطع اثبات کرده و پرده از چهره حکومتهای استبدادی برداشته است و همچنین زندگی در زیر سلطه استبداد را مساوی با برده بودن اعلام میکند.
وفات
سرانجام آیت الله میرزا محمدحسین نایینی پس از عمری تلاش در خدمت به اسلام و مسلمین در 26 جمادی الاولی سال 1355 هجری قمری از دنیا رفت و پیکر مطهرش در نجف اشرف با شکوه بسیاری تشیع گردید و پس از اقامه نماز توسط آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، در جوار حرم مطهر حضرت علی بن ابیطالب(ع) به خاک سپرده شد.
منابع:
حوزه، شماره هفتاد و ششم
نقباء البشر فى القرن الرابع عشر، آقا بزرگ تهرانی.
ریحانة الادب، محمدعلی مدرس تبریزی، تهران، چاپخانه شفق.
علامه نائینی؛ عالمی وارسته و مصلحی انقلابی
چاپ نخست کتاب «زندگی و اندیشه‌های میرزا محمدحسین نائینی» نوشته سیدحسین اسحاق، تهیه شده توسط مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، از سوی انتشارات دفتر عقل منتشر و روانه بازار نشر شد.
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، این اثر برای شناساندن یکی از اسوه‌های حوزه، برخی از ساحت‌های وجودی و حرکت‌های اصلاحی علامه نائینی را بررسی کرده است.
بر اساس مطالب کتاب، حکایت میرزای نائینی، سخن از تکلیف‌مداری است که سیرت و رفتارش، سربلندی اسلام بود، چه آنگاه که دبیر میرزای بزرگ بود و چه آنگاه که مشروطه به او نیاز داشت و سخن‌گوی مشروطه بود و چه روزی که بر مسند تدریس نشست و شاگردان را از اندیشه‌های ژرف خویش سیراب کرد و زمانی که پشتیبان میرزای دوم در قیام مردم عراق بر ضد انگلیس بود.
البته با نگاهی تک ساحتی نمی‌توان شخصیت بزرگ علامه نائینی را شناخت و به رمز و راز حرکت‌های اصلاحی او پی‌برد و از گوشه‌های پنهان نیم قرن تکاپو و تلاشش پرده برداشت. زندگی او، تفسیر حماسه پاسداری تکلیف است و شرح تاریخ مشروطیت و پایداری عالمان.
سیرت سیاسی او را تنها با کالبد شکافی قیام‌ها و حرکت‌های بزرگ سده‌های اخیر نظیر تنباکو، مشروطیت و انقلاب عراق می‌توان فهمید. سیاست او از زلال معنویت سرچشمه گرفته و سیاست و فقاهت را در هم آمیخته بود. او به راستی شریعت‌مدار بود و بینا، وارسته و خویشتن‌بان و به دور از هرگونه هوا و هوس و جاه و مقام.
براساس مطالب کتاب، بعد از تولد میرزا نائینی در شهر نایین در خاندانی فاضل و روحانی، خانه شیخ‌الاسلام میرزا عبدالرحیم، رونقی دیگر یافت. خاندان نائینی در اصفهان به بهره‌مندی از خوبی‌ها، شهره عام و خاص و از نظر علم و دین‌داری، زبانزد همگان بود. میرزا محمدحسین پس از تحصیلات ابتدایی، در 17 سالگی به اصفهان مهاجرت کرد و از محضر استادانی چون ابوالمعالی فرزند حاج محمدابراهیم کلباسی، شیخ محمدباقر ایوانکی فرزند شیخ محمدتقی اصفهانی و جهانگیرخان قشقایی کسب فیض کرد. پس از سیراب شدن از این معدن علم و فیض، در سال 1303هجری قمری حوزه اصفهان را به قصد مهاجرت به نجف اشرف ترک کرد و بلافاصله برای فراگیری علوم اسلامی در درس استادانی نظیر سیدمحمد طباطبایی‌فشارکی، سیداسماعیل صدر و میرزا محمدحسن شیرازی حاضر شد.
وی در کنار تحصیلات علمی، از درس اخلاق سالک الی‌الله، ملا حسینقلی همدانی، بهره گرفت و پس از رحلت میرزای شیرازی، راهی کربلا شد و 10 سال در آنجا اقامت داشت. سپس به شهر نجف بازگشت و از درس آخوند خراسانی بهره‌ها گرفت. آنگاه که شاکله علمی خود را پربار یافت، به پرورش شاگردانی نظیر شیخ محمدعلی کاظمی‌خراسانی، سیدمحسن طباطبایی حکیم، سید جمال‌الدین گلپایگانی، سیدمحمود حسینی‌شاهرودی، سیدمحمد حجت کوهکمری، سید محمدهادی میلانی، شیخ محمدتقی آملی، سیدابوالقاسم خویی، سید محمدحسین طباطبایی، میرزا هاشم آملی، شیخ محمدرضا طبسی‌نجفی و سیدمحمد حسینی‌همدانی همت گماشت.
میرزا نائینی، آراسته به خصلت‌های پسندیده بسیاری بود. آمده است که در قنوت نماز شب، دعای ابوحمزه ثمالی را می‌خواند و یک ساعت پیش از بازگشایی درب حرم، حاضر می‌شد و به دعا و مناجات می‌پرداخت. وی نماز شب و شب زنده‌داری را شرطی برای حضور در درس قرار داده بود. در مباحث فقهی و اصولی پیش‌تاز بود، چنان که به جهت نوآوری‌هایش به او لقب «مجددالاصول» نام نهاده‌اند. وی در کنار رتبه ارزنده علمی، نقش بسزایی در نهضت مشروطه داشت و از نزدیکان مرحوم خراسانی بود. این بزرگوار «تنبیه‌الامه» را در بحران انقلاب مشروطه در سال 1327هجری‌قمری به زبان فارسی نوشت و آیت‌الله آخوند‌خراسانی و آیت‌الله شیخ عبدالله مازندرانی آن را تایید کردند. او از طرفداران ولایت مطلقه فقیه بود که در این کتاب، تمام شوون اعتباری امام معصوم(ع) را برای فقیه جامع‌الشرایط ثابت می‌داند. شهید بزرگوار آیت‌الله مطهری درباره این کتاب با ارزش می‌نویسد: «انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچ‌کس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، مرحوم میرزا محمدحسین نائینی(رحمة‌الله) توام با استدلال‌ها، و استشهادهای متقن از قرآن و نهج‌البلاغه، در کتاب ذیقیمت "تنبیه‌الامه" بیان نکرده است... ولی افسوس که جو عوام‌زده محیط ما، کاری کرد که آن مرحوم پس از نشر آن کتاب، یک‌باره مهر سکوت بر لب زده، دم فرو بست.»
از آن دریای بیکران علوم دینی، آثاری نظیر تعلیقه بر عروةالوثقی، لباس مشکوک، التعبدی والتوصلی، وسیلةالنجاة، سوال و جواب‌های استدلالی فقهی، تقریرات اصول، لاضرر، احکام خلل، معانی حرفیه، تزاحم و ترتب، تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله و ... بر جا مانده است. استاد نامدار در طول یک عمر تلاش و اجتهاد علمی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی، سرانجام در 26 جمادی‌الاولی سال 1355 هجری قمری ندای حق را لبیک گفت و به جوار رحمت ایزدی پیوست و پیکر مطهرش پس از اقامه نماز به امامت آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی، در کنار حرم مطهر حضرت علی(ع) به خاک سپرده شد.
کتاب حاضر در شش فصل سامان یافته است. حیات علمی، اندیشه‌ها و نوآوری‌های علامه نائینی، فعالیت‌های سیاسی، سیره اخلاقی، نائینی از منظر فرهیختگان، شاگردان و معاصران، همراه با برنامه سازان، عناوین شش‌گانه فصول این اثرند.
کتاب‌های ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، المکاسب والبیع، اعیان‌الشیعه، فقهای نامدار شیعه، الذریعه الی تصانیف‌الشیعه، نقباء‌البشر، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، مکارم‌الآثار، معارف‌الرجال، فقه سیاسی، نهج‌البلاغه، وسائل‌الشیعه، المقنعه، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی، سیری در اندیشه سیاسی، فوائدالاصول، معجم‌المولفین، تاریخ بیداری ایرانیان، صحیفه نور، نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر، تاریخ بیست ساله ایران، شرح زندگانی من، تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، از منابع و مصادر نویسنده در تدوین اثر حاضرند.
چاپ اول کتاب «زندگی و اندیشه‌های میرزا محمدحسین نائینی» در شمارگان 1300 نسخه، 96 صفحه و بهای 13000 ریال راهی بازار نشر شد.
اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید لطفا ابتدا وارد شوید، در غیر این صورت می توانید ثبت نام کنید.